Açık Erişim
Açık Erişim nedir?
“Açık erişim, bilimsel literatürün internet aracıyla finansal, yasal ve teknik bariyerler olmaksızın, erişilebilir, okunabilir, kaydedilebilir, kopyalanabilir, yazdırılabilir, taranabilir, tam metne bağlantı verilebilir, dizinlenebilir, yazılıma veri olarak aktarılabilir ve her türlü yasal amaç için kullanılabilir biçimde kamuya ücretsiz açık olmasıdır. Hızla yükselen maliyetler, bilimsel iletişimin geniş platformlara taşınması, araştırma etkisinin artışına ve dijital mirasın korunmasına duyulan ihtiyaç, açık erişimin ortaya çıkış nedenlerini oluşturmaktadır. Finansal ve yasal engelleri kaldırarak bilimsel bilginin özgürleşmesi, “adil kullanım” hakkı sağlaması, çalışmanın tanınırlığını ve görünürlüğünü arttırarak bilimsel etkisini yükseltmesi, atıf oranlarının artışına etkisi (%50-300) ve araştırmacıların literatüre daha geniş alandan bakmasının sağlaması, açık erişimin başlıca tercih edilme nedenleri arasındadır.
Açık erişimin yararları kısaca şu şekilde sıralanabilir:
• Entelektüel çıktının görünürlüğünü sağlar.
• Araştırmanın etkisini artırır.
• İnovasyon sağlar.
• Araştırmanın tekrarını ve intihali önler.
• Bilimsel rekabet ortamında avantaj oluşturur.
• İşbirliği fırsatları yaratır.
• Disiplinler arası araştırmaları güçlendirir.
• Öğretim materyallerinin geliştirilmesine ve paylaşımına aracılık eder.
• Araştırma faaliyetlerinin yönetimini kolaylaştırır.
Günümüzde pek çok üniversite misyon ve vizyonunu; “bilimsel bilgi üretiminde mükemmele ulaşabilmek ve üretilen bu bilginin ulusal/uluslararası alanda yeni ürünler ve hizmetler ortaya konulmasında öncülük etmesini sağlayabilmek” çerçevesinde oluşturmaya çalışmaktadır. Bu nedenle, akademisyenlerin ve araştırmacıların üretmiş oldukları bilimsel bilgi, diğer meslektaşları tarafından bilimsel etik kuralları çerçevesinde özgürce erişilebilir olmalıdır. Akademik bilgiye erişim özgürlüğü, akademik camia için daha nitelikli bilgi ve buna dayalı ürün ve hizmetler meydana getirilmesini sağlayacak çok önemli bir destek faktörüdür.” Kaynak
“Açık erişimin kavramsal anlamda başlangıcı 2002 tarihli Budapeşte Açık Erişim Bildirgesine dayandırılsa da, bir eylem olarak açık erişimin çok daha öncesinde başladığı bilinmektedir. Bunun yanı sıra, açık erişim açık bilimin de temelini oluşturmaktadır.
Açık erişim ile açık bilim özellikle ülkemizde çoğunlukla aynı kavramlar gibi kullanılsa da; açık bilim, açık erişimi de içeren şemsiye bir terimdir. Açık bilim içerisinde açık erişime ek olarak açık veri, açık hakemlik, açık kaynak kodlu yazılımlar, açık lisanslama, açık eğitim kaynakları, tekrarlanabilir araştırma, açık savunuculuk, yurttaş bilimi gibi konular da yer almaktadır [1, 2, 3, 4, 5]. Kısaca, bilimin tüm süreçlerinin ve çıktılarının açık ve kapsayıcı olması gerektiğini savunan açık bilim ile ilgili kapsamlı bilgi edinilebilecek çok sayıda açık kaynak mevcuttur. FOSTER tarafından sunulan What is Open Science? adlı açık ders konuya giriş sağlamak için kullanılabilir [6].” Kaynak
Şekil 1. Açık erişimin ortaya çıkmasındaki önemli gelişmeler Kaynak
Açık Erişim Yayıncılık
“Küçük yayınevleri ile başlayan yayıncılığın ticarileşmesi ve ortaya büyük yayıncıların çıkması, bilimde büyük değişikliklere sebep olmuştur. Daha fazla yayın yapma ihtiyacı ile daha fazla derginin ortaya çıkması, bu yayınların ve dergi içeriklerinin büyük kısmına ücretsiz erişememek bu değişikliklerden belki de en önemlisidir. Abonelik ücreti olarak da anılabilecek söz konusu ücret artışları açık erişim yayıncılık fikrinin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Açık erişim, yüksek dergi/veri tabanı abonelik ücretlerine karşı ortaya çıkmış bir yayıncılık modelidir. Açık erişimin gerçekleşmesi için temelde iki yol bulunmaktadır: altın yol ve yeşil yol. Altın yola dayanan Plan S büyük ses getirmesine rağmen ülkeler/bölgeler arası eşitsizliğe neden olduğu, elmas açık erişimin bu eşitsizliği önleme anlamında daha iyi bir yol olabileceği son yıllarda açık erişimle yayıncılıkla ilgili en çok tartışılan konulardan biri olmuştur. ” Kaynak
“Kendi kendine arşivleme (Yeşil yol): Yazar hakemli yayınının elektronik bir kopyasını kurumsal bir arşivde ya da konu arşivinde arşivler. Bundan sonra bu yayına herkes ücretsiz erişebilir.
Bir arşiv, kurumun bilimsel çıktılarını yönetme, koruma ve sergileme olanağı sağlar. Bir kurumun araştırma bilgi sisteminde ve değerlendirme sürecinde arşiv değerli bir araçtır ve bilimsel topluluk için katma değerli hizmetler sunar.
Açık erişim yayıncılık (Altın yol): Yazarlar bilimsel eserlerini açık erişim dergilerde ya da monografi dizilerinde yayımlar. Bu yayınlara Internet’e bağlı son kullanıcılar ücretsiz olarak erişebilirler. Telif hakkı genellikle yazarlarındır. Açık erişim yayınlar ücret ödenerek erişilen yayınlarla aynı süreçleri izler (örneğin, hakemlik), ama yayınların içeriğine açık erişim sağlar. Bir yayının kalitesiyle bu yayına erişim şekli arasında bir ilişki yoktur.” Kaynak
KaynakElmas açık erişim
“Elmas açık erişim hem yazarlar hem de okuyucular için ücretsiz olan açık erişim dergilerini ve platformlarını ifade eder [1]. Mart 2021’de gerçekleştirilen Elmas Açık Erişimli Dergiler Çalışması ile bilimsel topluluklar ve üniversitelerin gönüllü emeğiyle yayınlanan bu dergilerin bilimsel iletişim ekosisteminde çok büyük yeri olduğu ortaya çıkarıldı [2]. Bu ön çalışmada dünya çapında tahmini 17.000 ila 29.000 elmas açık erişimli dergi olduğu, bunun toplam yayın hacminin %8 ila %9’unu; açık erişim yayıncılığın ise %45’ini karşıladığı sonucuna ulaşılmıştır. İstatistiklerle ortaya koyulan mevcut durum [3] elmas açık erişim harekete geçilmesinin önünü açmış ve 2 Şubat 2022’de çeşitli ülkelerden konuyla ilgili kişilerin davet edildiği bir online çalıştay gerçekleştirilmiştir [4]. Science Europe, Coalition S, OPERAS ve Fransa Ulusal Araştırma Ajansı (ANR) tarafından ortaklaşa düzenlenen bu çalıştayda elmas açık erişim hareket planı belirlenmiş ve bir ay sonra bu hareket planı Fransa’da düzenlenen Avrupa Açık Bilim Konferansında ilan edilmiştir [5]. Hareket planında dört temel alanda iyileşme için yapılması gerekenler şu şekilde listeleniyor [6]:
- Yeterlilikler
- Kültürel farklılıklara ve disiplin gerekliliklerine saygı gösterirken altyapıların, standartların, politikaların, uygulamaların ve fon akışlarının paylaşımını teşvik ederek kalite standartlarını esnek bir şekilde hizalayın, sürdürülebilirlik yaratın ve tüm paydaşlar için güveni artırın.
- Elmas açık erişimli dergiler ve platformlar için teknik hizmetleri ve işlemleri daha erişilebilir, birlikte çalışılabilir ve kolaylaştırılmış hale getirin. Gönderim sistemlerinin, dergi platformlarının ve üst verilerin uyumluluğuna ve birlikte çalışabilirliğine özellikle dikkat edin.
- Genel olarak araştırmacılara ve okuyuculara daha iyi hizmet sağlamak için mevcut organizasyonlar, gruplar ve topluluklardan oluşan bir ağ aracılığıyla aynı disiplin, coğrafi konum veya dilde dergiler/platformlar arasında sinerji yaratın.
- Kalite standartları
- Çeşitli kuruluşlar (OASPA, DOAJ, COAR, COPE, SPE ve EASE dahil) tarafından halihazırda geliştirilmiş olan açık erişim yayıncılığı için mevcut standartları ve en iyi uygulamaları esnek bir şekilde uyumlu hale getirin.
- Bilimsel yayıncılığın yedi temel bileşeni için kalite standartlarını belirleyin ve bunların elmas açık erişim ekosistemindeki uyumlarını keşfedin.
- Finansman ve iş modelleri,
- Hizmet verimliliği ve kalite güvencesi,
- Editoryal yönetim ve araştırma bütünlüğü,
- Yasal sahiplik, misyon ve yönetişim,
- İletişim ve pazarlama,
- Çeşitlilik, eşitlik ve kapsayıcılık, çok dillilik ve cinsiyet eşitliği,
- İşletim sistemi ilkeleri ve uygulamalarına açıklık ve uyumluluk düzeyi.
- Elmas yayıncılığın uluslararası çerçevesini karşılamaya yönelik ilerlemeye yardımcı olmak için elmas dergilerin kalite standartlarını değerlendirmek için bir değerlendirme aracı geliştirin.
- Kapasite geliştirme
- Elmas açık erişim yayıncılığı için bir araç takımı oluşturarak kapasite geliştirin. Bu kapasite, editörler ve tüm hizmet sağlayıcıları için eğitim materyallerini, dergiler için kalite standartlarını, yazar ve hakem politikalarını tek bir erişim noktasından sunacak yönergeleri içersin.
- Elmas açık erişimdeki rollerinin farkında olmalarını sağlamak için tüm paydaşları (araştırmacılar, kütüphaneler, yayıncılar, fakülteler, bölümler, araştırma grupları, dernekler, hükümetler vb.) sürece dahil edin.
- Elmas açık erişim yayıncılığı hakkında hedefli bir iletişim stratejisiyle akademisyenlere ulaşın.
- Uygun dergilere ve editörlere farklı düzeylerde teknik, finansal ve eğitim hizmetleri ve kaynakları sağlayacak kar amacı gütmeyen, yönetimi şeffaf olan ve paydaş topluluklarının tamamını temsil eden bir elmas yayıncılık kapasite merkezi kurun.
- Sürdürülebilirlik
- Topluluk odaklı fonların sürdürülebilirliğini daha iyi garanti etmek için elmas açık erişimli dergi başlıklarının ve platformlarının mülkiyetinin ve yönetiminin yasal olarak tanınmasını sağlamak üzere bir çerçeve geliştirin.
- Elmas açık erişimin maliyetlerini anlamaya çalışın. Dergi yöneticilerini, kurumları ve fon sağlayıcıları gelirler, giderler ve finansal sürdürülebilirlik konusunda bilgilendirmek için sorumlu ve şeffaf mali/idari uygulamaları teşvik edin. Tüm hizmet sağlayıcıların bu ilkelere uymasını sağlayın.
- Açık erişimli bilimsel yayıncılığın farklı biçimleri arasında daha dengeli bir finansal destek dağılımının yanı sıra mevcut finansmanın daha iyi ve daha şeffaf bir şekilde izlenmesini ve tahsisini teşvik edin.
- Elmas yayıncılığın tüm operasyonel maliyetlerinin bir kurumlar ağı tarafından taşınmasını sağlamaya çalışın.
- Çeşitli finansman kaynaklarını elmas açık erişimli dergilere, altyapılarına ve kapasite merkezine ulaştıracak koordineli bir finansal mekanizma geliştirin.
2022’nin Mart ayında ilan edilen bu hareket planına dünyadan pek çok ülkeden kişi ve kuruluş imza atmış ve gereklilikleri yerine getireceğini beyan etmiştir. Elmas açık erişimli Türkiye adresli dergilere uzun yıllardır ev sahipliği yapan TÜBİTAK ULAKBİM elmas açık erişim hareket planının ilk imzacılarından biri olmuştur. Bu imzanın DergiPark içindeki dergilerin kalite standartlarını yakalamasını, aynı zamanda ülkemizde yayınlanan elmas açık erişimli dergilerin görünürlüklerinin artmasını sağlayacağı düşünülmektedir. ” Kaynak
Beş Maddede Açık Erişim Yayıncılığın Faydaları*
1. Kalite
Tüm başvurular tamamen hakem değerlendirmesinden geçer.
2. Görünürlük
İçerik, yayımlandıktan hemen sonra çevrimiçi olarak serbestçe kullanılabilir, bu da daha fazla görünürlük ve yayılma potansiyeli sağlar.
3. Erişilebilirlik
Altın açık erişim, dünya çapında internet erişimi olan tüm okuyucuların yayımlanan araştırmalara ödeme yapmak zorunda kalmadan erişmesine olanak tanır.
4. Küresel Etki
İnovasyonu teşvik etmeye ve yeni keşiflere yol açmaya yardımcı olabilecek araştırma çıktılarından herkes faydalanabilir.
5. Fon sağlayıcı uyumluluğu
Pek çok fon sağlayıcı artık araştırmaların açık erişim yoluyla yayınlanmasını zorunlu kılıyor. *Kaynak
Açık erişim yayıncılıkla ilgili beş efsane
Açık erişim (AE), yüksek kaliteli, hakemli içeriği herkesin erişebileceği ve görüntüleyebileceği şekilde ücretsiz olarak sunmanın önemli bir yoludur. İşte AE ve AE ile ilgili beş yaygın yanlış kanı yayın için neden ilk tercihiniz olması gerektiğinin nedenleri…
Birinci efsane: Açık erişim düşük kalite anlamına gelir
Önde gelen kaliteli yayıncılara gönderilen tüm AE makale ve kitaplar, AE olmayan gönderimlerle aynı hakem değerlendirmesi ve yayın sürecinden geçer.
Efsane iki: Açık erişim benim için çok pahalı
Birçok yayıncının kurumlarla anlaşmaları bulunmaktadır, bu da çalışmanızı ücret ödemeden AE olarak gönderebileceğiniz anlamına gelmektedir. Dergiler, ödeme yapamayacak durumdaysanız AE ücretlerinden de feragat edebilir, farklı oranlarda indirimler sunabilir.
Efsane üç: Bana hiçbir faydası yok
AE içerik çevrimiçi olarak serbestçe kullanılabilir, bir ödeme duvarının arkasına gizlenmemiştir. Bu da araştırmalarınızın daha fazla kişi tarafından keşfedilebileceğinin ve kullanılabileceğini, çalışmanızın daha yüksek atıf alabileceği ve daha çok indirilebileceği anlamına gelir.
Dördüncü efsane: Tüm telif haklarımdan vazgeçiyorum
Tamamen Altın AE ve hibrit dergilerdeki AE makaleler Creative Commons (CC) lisansları altında yayınlanır, yani orijinal telif hakkı sizde kalır okuyucuların makalenize serbestçe erişmesine ve tercih edilecek lisans türüne göre yeniden dağıtmasına olanak tanır.
Efsane beş: Bir makale için ödeme yapmak anında kabul anlamına gelir
Yayın için ön ödeme talep eden daha az saygın birçok yayın (‘yağmacı dergiler’ olarak adlandırılır) vardır, Ancak önde gelen yayıncıların tüm AE dergi makaleleri için ödeme yalnızca hakem değerlendirmesi ve kabulünden sonra alınır. Kaynak
Yağmacı Dergiler
Yağmacı dergiler, hakem değerlendirmesi veya düzenleme hizmetleri sunmadan yazarlardan ücret karşılığında yayın yapmalarını isteyerek onlardan faydalanır. Yağmacı yayıncılar, yayıncılık için uygun akademik standartları takip etmediklerinden, genellikle bir makaleyi yayınlamak için hızlı bir geri dönüş sunarlar. Buna karşılık, yüksek kaliteli akademik dergilerin makaleleri yayınlaması daha uzun sürer çünkü uygun bir hakem değerlendirmesi ve kopya düzenleme sürecinden geçerler.
Yağmacı dergilerin Açık Erişim dergilerinden farkı nedir?
Açık Erişim dergileri, yazarlardan ücret karşılığında yayın yapmalarını isteyebilir, ancak hakem değerlendirmesi ve düzenleme için yüksek standartları korur. Açık Erişim yayıncılığın amacı, ödeme duvarlarını kaldırarak araştırmaları daha geniş bir kitleye yaymaktır. Kaynak
Yağmacı dergileri nasıl belirleyebiliriz?
Yağmacı yayıncılar, Açık Erişim yayıncılık modelini kendi çıkarları için kullanmaktadır. Bazı durumlarda, yağmacı dergiler çok az hakem değerlendirmesi sunar veya hiç sunmaz.
Yağmacı bir dergiyi nasıl belirleyebiliriz?
- Seçtiğiniz derginin saygın olup olmadığını her zaman kontrol edin
- İstenmeyen e-postalara güvenmeyin
- Derginin son yayınlarını görüntüleyin
- Derginin onaylanmış bir ISSN’e sahip olduğundan emin olun
- Derginin bağlı olduğu dernekleri kontrol edin
- Derginin saygın bir yayıncının sahip olması gereken vasıflara sahip olup olmadığını kontrol edin ve profesyonel bağlantılarına bakın: Yayın kurulu üyelerini duydunuz mu? Dergi Directory of Open Access Journals – DOAJ ‘da listeleniyor mu? Yayıncı, Open Access Scholarly Publishing Association-OASPA veya Committee on Publication Ethics-COPE üyesi mi?
Yayın yapmak istediğiniz dergilerin güvenirliğini kontrol etmek için aşağıdaki kaynakları kullanabilirsiniz:
- Directory of Open Access Journals – DOAJ tarafından güvenilir OA dergilerin bir listesi sağlanmaktadır.
- Araştırmanız için güvenilir dergileri seçtiğinizden emin olmak amacıyla dergilerle ilgili daha fazla bilgi için Think Check Submit‘i kullanabilirsiniz. Kaynak
İTÜ Oku ve Yayımla Anlaşmaları
Mensubu olduğumuz Anadolu Üniversite Kütüphaneleri Konsorsiyumu (ANKOS) çalışmaları kapsamında bazı büyük yayıncılar ile imzalanan lisans anlaşmaları dahilinde, “Oku ve Yayımla” (Read & Publish) olarak bilinen yeni bir model hayata geçirilmiştir. Buna göre, İTÜ mensupları aşağıda listelenen yayıncıların dergilerinde yayın yapmaları halinde, makale işlem ücreti (Article Processing Cost, APC) ödemeden makalelerini açık erişim yayımlayabilmektedir.
Oku ve Yayımla anlaşması yapılan kurumlar ve anlaşma detaylar:
Association of Computing Machinery (ACM) Açık Erişim Yayın Yapma Hakkı
-ACM Oku ve Yayımla Anlaşması ile Açık Erişim Yayın Yapma Eğitimi 14.03.2023 – video kaydı
-ACM Oku ve Yayımla Anlaşması ile Açık Erişim Yayın Yapma Eğitimi 13.12.2022 – video kaydı
American Chemical Society (ACS) Açık Erişim Dergilerde Yayın Yapma Hakkı
-ACS Oku ve Yayımla Anlaşması ile Açık Erişim Yayın Yapma Eğitimi 17.03.2023 – video kaydı
-ACS Oku ve Yayımla Anlaşması ile Açık Erişim Yayın Yapma Eğitimi 14.12.2022 – video kaydı
ASME Oku ve Yayımla Anlaşması ile Açık Erişim Yayın Yapma Hakkı
-ASME Oku ve Yayımla Anlaşması ile Açık Erişim Yayın Yapma Sunumu – sunum dosyası
Cambridge University Press (CUP) Açık Erişim Dergilerde Yayın Yapma Hakkı
-CUP Oku ve Yayımla Anlaşması ile Açık Erişim Yayın Yapma Eğitimi 16.03.2023 – video kaydı
-CUP Oku ve Yayımla Anlaşması ile Açık Erişim Yayın Yapma Eğitimi 15.12.2022 – video kaydı
Oxford Journals Online Açık Erişim Yayın Yapma Hakkı
-OUP Oku ve Yayımla Anlaşması ile Açık Erişim Yayın Yapma Eğitimi 26.09.2024 – video kaydı
-OUP Oku ve Yayımla Anlaşması ile Açık Erişim Yayın Yapma Eğitimi 26.09.2024 – sunum
-OUP Oku ve Yayımla Anlaşması ile Açık Erişim Yayın Yapma Eğitimi 15.03.2023 – sunum
Sage Journals Açık Erişim Yayın Yapma Hakkı
Springer Nature Açık Erişim Yayın Yapma Hakkı
-Springer Oku & Yayımla Anlaşması ile Açık Erişim Yayın Yapma Eğitimi 29.01.2024 – video kaydı ( Passcode: &0E%KFVx )
-Springer Oku & Yayımla Anlaşması ile Açık Erişim Yayın Yapma Eğitimi 20.02.2024 – video kaydı ( Passcode: w=y77Gz& )
Wiley Online Açık Erişim Yayın Yapma Hakkı
-Wiley Oku ve Yayımla Anlaşması ile Açık Erişim Yayın Yapma Eğitimi 05.04.2023 – video kaydı – sunum
-Author Workflow for publishing Open Access in Wiley Journals 18.10.2023 – video kaydı – sunum
-Wiley dergilerinde başarıyla akademik makale yayınlamak için ipuçları 23.10.2023 – video kaydı – sunum
Yazar Haklarının Korunması
Yazarlar, kendi çalışmaları üzerindeki haklarını koruyarak veya koruma taleplerini belirterek, çalışmalarını istedikleri gibi kullanabilir ve yeniden kullanabilirler. Bu, çalışmanın kopyalarını istedikleri herhangi bir araştırma ağı aracılığıyla özgürce dağıtma, çalışmalarını kendilerinin veya başkalarının başka herhangi bir çalışmasında kullanma özgürlüğü, çalışmayı istedikleri gibi öğretmek için kullanma özgürlüğü, çalışmayı istedikleri gibi paylaşma özgürlüğü vb. eylemleri içerebilir. Kaynak
Yazarların haklarını saklamalarının beş avantajı
- Yayıncılar temel hakları elinde tuttuğunda, Açık Erişim (AE) kararını yayıncılar verir. Yazarlar hakları ellerinde tuttuklarında, AE kararını yazarlar verir. Aynı şey yeniden kullanım, madencilik ve benzeri konulardaki kararlar için de geçerlidir.
- Yazarlar, AE istediklerinde ve temel hakları ellerinde bulundurduklarında, izin alma sürecinde yaşanabilecek gecikmelerin ve gereksiz çaba harcamanın önüne geçerler. Ayrıca ‘hayır’ cevabı riskinden de kaçınmış olurlar.
- Kurumsal hak saklama politikaları, yazarlardan haklarını kendilerinin saklamalarını istemekten, teşvik etmekten ya da talep etmekten daha etkilidir.
- Hakların saklanması, kurumsal arşivlerde (“yeşil”) AE yayın yapmayı daha hızlı ve daha sorunsuz hale getirir. Birçok yayıncı, genellikle kısıtlayıcı hüküm ve koşullarla da olsa, yeşil AE zaten izin veriyor. Bazıları ise hiç izin vermiyor. Hakların saklanması bu engelleri bir çırpıda aşıyor.
- Hakların saklı tutulması, yeşil açık erişimi kolaylaştırarak kariyerinin başındaki araştırmacıları acı verici bir ikilemden kurtarır. Kaynak
Yazar haklarının korunmasına ilişkin çalışmalar
Araştırmacıların yayınlarının temel haklarını ellerinde tutmalarını sağlamak, yazarlara yardımcı olur ve açık erişimi (AE) teşvik eder. Fon sağlayıcılar ve üniversitelerdeki politikalar, hakların saklanmasını otomatik hale getirebilir ve yazarların kendi başlarına hareket etmelerinden çok daha kolay hale gelmesini sağlayabilir.
Birçok yazar yayın öncesinde tüm haklara sahip olduğunu bilir ve yayın sonrasında daha fazla hakka sahip olmak ister. Sorunlardan biri, bir yayıncının standart sözleşmesini değiştirmenin ürkütücü ve zor olmasıdır. Avukat olmayan yazarlar tam olarak hangi revizyonları talep edeceklerini bilemeyebilirler. Her halükarda, giderek artan sayıda yayıncı artık yazarlara onay seçeneğini işaretleme seçeneği sunan ancak değişiklik önerme seçeneği sunmayan çevrimiçi sözleşmeler kullanmaktadır.
Bu soruna ilk çözüm, 2004 yılında ortaya çıkan yazar zeyilnamesi (author addendum) olmuştur. Yazar zeyilnamesi, yayıncının sözleşmesinde önerilen bir değişikliktir. Çoğu zeyilname şu şekilde başlar: “Ekli sözleşmedeki herhangi bir şeye bakılmaksızın, yazar aşağıdaki hakları saklı tutar…” ve şu şekilde biter: “Yayıncı, yazarın makalesini bu zeyilnameyi açıkça reddetmeden yayınlarsa, yayıncı bunu kabul etmiş sayılacaktır.” Bu, yazar-yayıncı müzakeresini ortadan kaldırır ve avukatlar tarafından yazılır.
Sonraki çözüm, hakların saklı tutulması hükmünü içeren fon sağlayıcı AE politikalarıdır. Bugün, pek çok fon sağlayıcı kurum hakların saklı tutulmasını içeren AE politikaları kullanmaktadır. En dikkate değer örnekler arasında, artık hakların saklanmasını gerektiren Plan S‘in arkasındaki cOAlition S fon sağlayıcıları yer almaktadır. Plan S yöntemi, hibe alanların “başvurudan kaynaklanan herhangi bir [yazar tarafından kabul edilen makalenin*] zaten CC BY lisansına sahip olduğunu [bir dergiye] belirtmesini” gerektirmektedir.
2021-2027 yıllarını kapsayan Horizon Europe finansman programı, Horizon 2020’den kısmen farklı olarak hakların saklı tutulması şartını da içermektedir. cOAlition S’in aksine Horizon Europe, hibe alanların gelecekte kabul edilecek makalelerine başvuru sırasında açık lisans uygulamalarını zorunlu tutmamakta, yalnızca hibe alanların hibe sözleşmesi yükümlülüklerini yayıncıya bildirmelerini teşvik etmektedir. Avrupa Araştırma Konseyi Temmuz 2020’de cOAlition S’in destekçisi olmaktan çekilmiş olsa da, Horizon Europe’un bir parçası olmaya ve hakların saklanması hükmü de dahil olmak üzere Horizon Europe AE politikasına tabi olmaya devam etmiştir. Kaynak
*Yazarın kabul edilmiş makalesi(Author Accepted Manuscript – AAM), hakem değerlendirmesinden sonra yapılan değişiklikleri içeren ve dergi tarafından yayınlanmak üzere kabul edilen, ancak yayıncının son redaksiyonu, dizgisi ve formatlamasından önce makalenin yazar tarafından oluşturulan son sürümüdür. Kaynak
Yayınlar için “Horizon Europe” zorunluluğuna nasıl uyulur?
Bu başlık altında yer alan bilgiler aynı isimli OpenAIRE sayfasından alınarak Türkçeye çevrilmiştir. Sayfanın yayın tarihi 07 Haziran 2022’dir. Link
Ne gerekiyor?
“Horizon Europe” kapsamında desteklenen/finans sağlanan tüm hakemli bilimsel yayınlar açık erişim olarak sunulmalıdır. Bu, yayınların yayınlandıktan hemen sonra ve kullanımda herhangi bir kısıtlama olmaksızın, bir dijital arşive yüklenerek çevrimiçi olarak serbestçe erişilebilir hale getirilmesi gerektiği anlamına gelir. Bu açık erişim yükümlülüklerine uymak için yeterli fikri mülkiyet haklarına (IPR= intellectual property rights ) sahip olmanız gerekmektedir.
Anında açık erişim sağlamanın iki yolu vardır:
- Yayınınızı bilimsel yayınlar için bir dijital arşivde depolayın ve açık erişim sağlayın.
- Araştırmanızı açık erişimli bir dergide yayınlayın.
Her iki durumda da, açık erişimli bir dergide yayınlarken bile yayınlarınızı bir dijital arşivde saklamanız gerekir. Kaynak
Nasıl uyum sağlanır?
Bir projenin tüm hakemli yayınları bir dijital arşiv aracılığıyla açık erişime sunulmalıdır. Peki, yayınınızı bir dijital arşive nasıl yükleyebilirsiniz?
En geç yayın sırasında (yani ambargo süresi olmadan), yayınlanan versiyonun veya yayın için kabul edilen son hakemli makalenin (yani Yazarın Kabul Edilmiş Makalesi– Author Accepted Manuscript (AAM); veya yazarın postprint’i) makine tarafından okunabilir elektronik bir kopyasını bilimsel yayınlar için güvenilir bir dijital arşive yükleyin (yani Makaleler için CC-BY veya eşdeğer bir lisansla (en azından AAM için); monograflar ve diğer uzun metinler için CC BY-NC, CC BY-ND veya ticari kullanımı veya türev çalışmaları yasaklayan eşdeğer bir lisansla, bilimsel yayının sonuçlarını doğrulamak için gerekli tüm araştırma çıktıları, araçları veya aletleri hakkında bilgi ile birlikte Yazarın Kabul Edilmiş Makalesi – AAM; veya yazarın son baskısı). Ayrıca, paylaşılan bilimsel yayında sunulan sonuçları doğrulamak için gereken araştırma verilerini de aynı zamanda paylaşıma açmayı amaçlamalısınız.
Arşivlenen yayınların meta verileri, FAIR ilkelerine uygun olarak (özellikle makine tarafından işlenebilir) Creative Common Public Domain Dedication (CC 0) veya eşdeğeri altında açık olmalı ve en azından aşağıdakiler hakkında bilgi sağlamalıdır:
- yayın (yazar(lar), başlık, yayın tarihi, yayın yeri;
- Horizon Europe veya Euratom finansmanı;
- hibe proje adı, kısaltması ve numarası;
- lisanslama koşulları;
- yayın, faaliyette yer alan yazarlar ve mümkünse kuruluşları ve hibe için kalıcı bir tanımlayıcı (a persistent identifier). Uygulanabilir olduğu durumlarda, meta veriler, herhangi bir araştırma çıktısı veya yayının sonuçlarını doğrulamak için gereken diğer araç ve gereçler için kalıcı tanımlayıcıları içermelidir.
İstediğiniz yerde yayımlamakta özgürsünüz, ancak açık erişim ambargosunun artık kabul edilmediğini unutmayın.
Açık Erişim AK gerekliliklerine uymanızı sağlayacak Open Research Europe‘da yayın yapmayı düşünün.
Open Research Europe, tüm konu alanlarında Horizon Europe fonlarıyla desteklenen araştırmaların yayınlanması için bir açık erişim yayıncılık platformudur. Platform, Horizon Europe yararlanıcılarının fonlarının açık erişim şartlarına uymalarını kolaylaştırır ve araştırmacılara sonuçlarını ve görüşlerini hızlı bir şekilde paylaşabilecekleri ve açık, yapıcı araştırma tartışmalarını kolaylaştıracak bir yayın ortamı sunar.
Open Research Europe’un nasıl çalıştığını öğrenin
Kişisel web siteleri ve veritabanları, yayıncı web siteleri ve bulut depolama hizmetleri (Dropbox, Google drive, vb.) dijital arşiv olarak kabul edilmez. Academia.edu, ResearchGate ve benzeri platformlar, gerekli koşullar altında açık erişime izin vermez ve dijital arşivi olarak kabul EDİLMEZ.
Kaynak:
Avrupa Komisyonu, Ufuk Avrupa Program Rehberi (sayfa 38’de açık bilim üzerine özel bir bölüm içermektedir)
Avrupa Komisyonu, AB Hibeleri. AGA- Açıklamalı Model Hibe Sözleşmesi
Hangi dijital arşivi kullanmalıyım?
Seçtiğiniz bilimsel yayınlar için güvenilir bir dijital arşivi kullanabilirsiniz:
kurumsal dijital arşiv [İTÜ için İTÜ Akademik Açık Arşivi POLEN], VEYA
konu tabanlı/tematik bir dijital arşiv (örneğin, arXiv, Europe PMC, Phonogrammarchiv, European Nucleotide Archive veya European Southern Observatory tarafından işletilen astronomik gözlemlerin veri tabanları, diğerleri arasında), VEYA
Zenodo CERN tarafından barındırılan OpenAIRE dijital arşivi.
Güvenilir dijital arşivler şunlardır:
Sertifikalı dijital arşivler (örneğin CoreTrustSeal, nestor Seal DIN31644, ISO16363) veya araştırma toplulukları tarafından yaygın olarak kullanılan ve onaylanan disiplin ve alan dijital arşivleri. Bu tür dijital arşivler uluslararası alanda tanınmalıdır.
Güvenilir dijital arşivlerin temel özelliklerini sunan genel amaçlı dijital arşivler veya kurumsal dijital arşivler, yani:
- İçeriklerinin bütünlüğünü ve gerçekliğini güvence altına almayı amaçlayan ve böylece kısa ve uzun vadede kullanımlarını ve yeniden kullanımlarını kolaylaştıran hizmetler, mekanizmalar ve/veya hükümler gibi kurumsal, teknik ve prosedürel kalitenin belirli özelliklerini sergileyen. Dijital arşivlerin belirli hükümleri vardır ve hizmetlerini tanımlayan politikaları hakkında çevrimiçi olarak açık bilgiler sunarlar (örneğin, edinme, erişim, içeriğin güvenliği, finansman dahil olmak üzere hizmetin uzun vadeli sürdürülebilirliği vb.)
- Uygun olduğu şekilde, kullanım noktasında ücretsiz olarak içeriğe geniş, adil ve ideal olarak açık erişim sağlar ve geçerli yasal ve etik sınırlamalara saygı gösterir. İçeriklere kalıcı benzersiz tanımlayıcılar (örn. DOI’ler, tanıtıcılar, vb.) atarlar, böylece içeriklere (yayınlar, veriler ve diğer araştırma çıktıları) kesin olarak atıfta bulunulur ve dolayısıyla alıntılanabilir. İçeriklere, keşif, yeniden kullanım ve atıfta bulunmayı mümkün kılacak ve kaynak ve lisanslama hakkında bilgi içeren yeterince ayrıntılı ve yeterince yüksek kalitede meta verilerin eşlik etmesini sağlarlar; meta veriler makine tarafından işlenebilir ve standartlaştırılmıştır (örn. Dublin Core, Data Cite vb.), tercihen ortak tescilli olmayan formatlar kullanılır ve uygun olduğunda deponun hizmet verdiği ilgili topluluğun standartları izlenir.
- Depolanan materyalin orta ve uzun vadede korunmasını kolaylaştırır. Veri setlerinin ve metaverilerin doğruluğu ve bütünlüğü için uzman küratörlüğü ve kalite güvencesi mekanizmalarına veya hükümlerine ve ayrıca sorunların tespit edildiği durumlarda depozitörlerle irtibat kurma prosedürlerine sahiptir. Yetkisiz erişimi ve içeriğin yayınlanmasını önlemek için genel kabul görmüş uluslararası ve ulusal güvenlik kriterlerini karşılarlar ve gizlilik ve mahremiyeti korumak için depolanan verilerin hassasiyetine bağlı olarak farklı güvenlik seviyelerine sahiptir.
İTÜ Akademik açık Erişim Arşivi Polen yukarıda belirtilen tüm özelliklere sahiptir.
İTÜ Akademik Açık Arşiv Yönergesi
OpenAIRE uygun dijital arşivi bulmanıza da yardımcı olabilir. İlgili sayfaya buradan ulaşabilirsiniz.
Biliyor muydunuz?
Diğer bilimsel yayın türleri (hakemli olmayan makaleler, monograflar, konferans bildirileri, raporlar, …) yetki kapsamında değildir, ancak bunları da açık hale getirmek açık bilimin destekleyen iyi bir uygulama olacaktır!
Telif hakkınızı nasıl koruyabilirsiniz?
Yayının kabul edilmiş bir versiyonunu (diğer adıyla Yazarın Kabul Edilmiş Makalesi – AAM; veya yazarın son baskısı) bir depoya depolayarak, aşağıdaki koşullardan birinin karşılanması halinde yayınınızı hemen açık erişime açabilirsiniz:
- Telif Hakkı Devir Anlaşması imzaladıysanız, ancak yayıncı AAM’nin veya düzenlenmiş versiyonun (yani Version of Record – VoR) bir depoya yüklenmesine izin veriyorsa.
- cOAlition S tarafından özetlenen Hakları Saklama Stratejisini uygulayarak yayınlanan makalenin telif hakkını saklı tuttuysanız.
Biliyor muydunuz?
Yazarların, özellikle açık erişim olmayan mecralarda yayın yaptıklarında, muhtemel yayıncılarla etkileşime girmeleri gerekebilir. Açık erişim yükümlülüklerine uyumu kolaylaştırmak için, araştırmacıların yayıncılara hibe sözleşmesi yükümlülüklerini (lisanslama gereklilikleri de dahil olmak üzere) makale gönderimi sırasında bildirmeleri teşvik edilmektedir. Örneğin, makalelerine aşağıdaki ifadeyi ekleyerek: “Bu çalışma Horizon Europe hibesi [hibe numarası] kapsamında Avrupa Birliği tarafından finanse edilmiştir. Hibe Sözleşmesinde belirtildiği üzere, yararlanıcılar, en geç yayın sırasında, Creative Commons Attribution International Public License (CC BY) veya eşdeğer haklara sahip bir lisansın mevcut en son sürümü altında, yayımlanmış versiyona veya yayın için kabul edilen hakemli makalenin son haline güvenilir bir dijital arşiv aracılığıyla açık erişim sağlandığından emin olmalıdır. CC BY-NC, CC BY-ND, CC BY-NC-ND veya eşdeğer lisanslar uzun metin formatlarına uygulanabilir.”
“This work was funded by the Εuropean Union under the Horizon Europe grant [grant number]. As set out in the Grant Agreement, beneficiaries must ensure that at the latest at the time of publication, open access is provided via a trusted repository to the published version or the final peer-reviewed manuscript accepted for publication under the latest available version of the Creative Commons Attribution International Public License (CC BY) or a license with equivalent rights. CC BY-NC, CC BY-ND, CC BY-NC-ND or equivalent licenses could be applied to long-text formats.”
Yayın sözleşmesi hibe sözleşmesi yükümlülüklerine aykırıysa, yazarlar bu sözleşmenin şartlarını müzakere etmeli ve alternatif olarak farklı bir yayın yeri/seçenekleri aramalıdır.
Yayın masrafları destekleniyor mu?
Nerede yayın yapacağınız konusunda kısıtlı değilsiniz. Açık erişim dergilerde veya abonelik yoluyla sağlanan dergilerde yayın yapabilirsiniz. Bazı Açık Erişim dergileri, yazarlardan bilimsel çalışmalarını Açık Erişim yayımlamak için bir ücret talep eder (yani Makale İşlem Ücretleri – Arcticel Processing Charge (APC)).
Yalnızca tamamen Açık Erişim bir dergi veya platformdaki APC maliyetleri projeye yansıtılabilir.
Açık Erişim seçeneği sunan geleneksel abonelik tabanlı bir dergide (Hibrit dergiler olarak adlandırılır) yayın yapmak için yapılan APC hibe kapsamında karşılanmayacaktır. Makale İşlem Ücretleri (APC’ler) söz konusu olduğunda, proje süresince geri ödeme almaya hak kazanırsınız. Ancak açık erişim yayıncılık maliyetlerini proje teklifinizin bütçesine dahil etmelisiniz.
APC’lerden kaçınabilirsiniz!
Araştırmanızı açık erişimli hale getirmenin herhangi bir maliyeti olması gerekmez. Makalelerinizi bir dijital arşive koyarak veya APC ücreti almayan bir açık erişim dergisi bularak, ücretsiz olarak açık erişim sağlayabilirsiniz. Avrupa Komisyonu hibe sahipleri de Open Research Europe platformunda ücretsiz yayın yapabilirler. Bu platform, Avrupa Komisyonu tarafından tüm konu alanlarında Horizon 2020 ve Horizon Europe fonlarından karşılanan araştırmaların yayınlanması için oluşturulmuş bir açık erişimli yayın platformudur.
Biliyor muydunuz?
Yayınlar için Bütçe = Ortalama APC x yayın sayısı.
Ortalama APC hesaplamak için şu yöntemlere göz atabilirsiniz:
Yöntem 1:
Konsorsiyum tarafından kullanılan dergilerin listesine dayalı ortalama APC (yayıncı web sitelerinden fiyatlara bakın ve/veya bir kütüphaneciye danışın).
Yöntem 2:
Genel piyasa rakamlarına dayalı ortalama APC. Björk & Solomon (2014), yerleşik AEK dergiler için Makale İşlem Ücretlerinin (APC) ortalama fiyatını yaklaşık olarak tahmin etmiştir. 1.020 EUR ve hibrit dergiler (bireysel makaleler için OA seçeneğine sahip abonelikli dergi) için yaklaşık 1.980 AVRO’DUR. Yakın zamanda, üniversiteler ve araştırma kurumları tarafından OA dergi makaleleri için ödenen ücretlere ilişkin veri kümelerini Github’da açık bir veritabanı lisansı altında yayınlayan Open APC girişimi, tam OA dergiler için ortalama ödemeyi 1.484 EUR olarak tahmin ederken, hibrit dergiler için ortalama ücret 2.492 EUR olarak paylaşmıştır.
Açık Erişim Arşivleri
“Açık erişim arşivlerinin çok geniş bir yelpazede ele alınması mümkündür. İçeriğindeki akademik çıktılara herhangi bir ücret ödeme ya da kayıt olma gereksinimi olmaksızın erişilebilen ve belli standartlara uyumlu olması gereken açık erişim arşivleri merkezi veya bütünleşik bir yapıda olabileceği gibi, belli bir kurum/üniversite ya da alan/disipline özel olabilir. Merkezi yapıdaki açık erişim arşivleri için akla gelen ilk örnekler Zenodo ve OSF‘dir. Bütünleşik yapıdaki açık erişim arşivlerine Türkiye’deki tüm açık erişim arşivlerinin içeriğini harmanlayan Türkiye Akademik Arşivi Harman verilebilir. Belli bir konuya/disipline özel olarak geliştirilmiş açık erişim arşivlerine bilgisayar ve bilgi bilim odaklı CiteSeerX verilebilir. Ayrıca, yalnızca belli türdeki çıktıların (örneğin, veri setleri) depolandığı açık erişim arşivleri de vardır. Veri arşivlerinin listesine re3data.org aracılığıyla erişim sağlanabilir.” Kaynak
Polen – İTÜ Akademik Arşivi üniversite açık erişim arşivlerine bir örnektir.
Üniversitemizin akademik ve idari personeli, öğrencileri, tarafından bilimsel dergilerde yayınlanmış makaleler, araştırma projeleri, konferans metinleri, raporlar, ders notları ve İTÜ’ nün tüm enstitülerinde üretilmiş yüksek lisans ve doktora tezleri İTÜ Akademik Açık Arşivinde (İTÜ AAA) yazar/eser sahiplerinin izinleri dahilinde yer alması ve sınırsız erişime sunulması amaçlanmaktadır.
Sisteme öncelikle Fen Bilimleri Enstitüsünün 1992-2014 yılları arasındaki yüksek lisans ve doktora tezleri yüklenmiştir. Diğer enstitülerin tezleri yüklenmeye devam etmektedir..
2014-2018 yılları arasındaki yazar isteği üzerine erişime kapalı olan tezlerin PDF dosyaları sisteme yüklenmemiştir. İlgili tezlerin kütüphanedeki basılı kopyasına erişim mümkün olmamaktadır.
Açık arşivde bulunan çalışmalardan yararlanıldığında, kullanan kişinin kaynak göstermesi bilimsel etik açısından gerekli ve zorunludur. Kaynak gösterilmesinde kullanılan çalışmanın adı ve yazarıyla birlikte açık arşivin URL adresi verilecektir. Kaynak
İTÜ Akademik Açık Arşiv Yönergesi
Konu rehberi içeriğine ilişkin izlemenizi önerdiğimiz video kayıtları:
Akademiden Notlar 114: Açık Erişim Kitap Yayıncılığı 16 Şubat 2024
Akademiden Notlar 105: Açık Erişim 2023 1 Aralık 2023
Bir Sektör Olarak Yağmacı Yayıncılık: Dergiler, Konferanslar ve Diğerleri – ÜNAK 24 Haziran 2022
Akademinden Notlar 63: Yağmacı Dergiler 28 Ocak 2022
[Açık Kürsü] 6. Bölüm: Açık Erişim Nedir ? – Gültekin Gürdal 15 Mart 2021
Akademiden Notlar 3: Açık Erişim 9 Nisan 2020
Türkiye’de gerçekleştirilen açık bilim çalışmaları ve etkinlikleri hakkında daha fazla bilgi sahibi olmak için Açık Bilim Türkiye sayfasını takip edebilirsiniz.
